De afgelopen weken staan debatten rondom de coronacrisis steevast in het teken van de QR-code. Tegenstanders zien de verplichte vertoning van een vaccinatie- of testbewijs voor een bezoek aan restaurant, bioscoop, of theater als een inbreuk op hun fundamentele rechten. Sommigen stellen zelfs dat ze zich “rechteloos” voelen. Hierbij wordt nauwelijks aandacht besteed aan wat rechteloosheid precies inhoudt of hoe de situatie eruitziet van mensen binnen de Nederlandse grenzen van wie bepaalde rechten letterlijk door de overheid worden ontkend: mensen zonder geldig visum of verblijfsvergunning.
“Ongedocumenteerden” – zoals deze groep vaak wordt genoemd – krijgen het zwaar te verduren tijdens de coronacrisis. Tot de uitbraak van de pandemie lukte het de grote meerderheid van de ongedocumenteerden in Nederland om in hun levensonderhoud te voorzien en onder de radar te blijven. Door de crisis lukte het velen niet langer om rond te komen. Ongedocumenteerden kunnen geen beroep kunnen doen op sociale voorzieningen, zoals bijvoorbeeld de Voedselbank of de bijstand, waardoor verlies van inkomen al snel leidt tot ernstige problemen. De pandemie heeft de bestaansonzekerheid van deze groep schrijnend zichtbaar gemaakt. Zo werd begin 2021 een onderzoeksrapport gepubliceerd over de situatie van ongedocumenteerden in Amsterdam waarin werd omschreven hoe gezinnen in bergingen verbleven “zonder sanitaire voorzieningen en elektriciteit” en mensen in containers naar voedsel zochten.
Opvang tijdens de lockdown
In reactie op de problemen die de crisis veroorzaakt voor mensen zonder verblijfsplaats (waaronder ook een groep ongedocumenteerden valt), stelde de overheid in mei 2020 een Richtlijn Opvang Dak- en Thuisloze Mensen op. Deze richtlijn riep gemeenten op om ook voor ongedocumenteerde daklozen (zogenaamde “niet-rechthebbenden”) tijdelijk opvangplekken te realiseren, dit “vanuit humanitaire overwegingen”. De toelichting dat vanuit humanitaire overwegingen opvang beschikbaar dient te worden gesteld voor “niet-rechthebbenden” tijdens periodes van lockdown roept de vraag op waarom humanitaire overwegingen zwaarder zouden wegen in tijden van lockdown dan daarbuiten. Zou opvang vanuit humanitaire overwegingen immers niet altijd toegankelijk moeten zijn voor mensen in nood?
Menslievendheid en het belang van de mensheid
Een nadere blik op de betekenis van het begrip “humanitair” helpt om deze spanning te duiden. Volgens Van Dale betekent humanitair “menslievend” of “in het belang van de mensheid”. “Menslievend” draait om de individuele mens die goed behandeld dient te worden, terwijl het “belang van de mensheid” de focus legt op het collectief. Als de overheid vanuit “menslievendheid” ten opzichte van ongedocumenteerde daklozen zelf hen onderdak biedt, zou opvang eigenlijk altijd beschikbaar moeten zijn voor mensen in nood, ongeacht hun verblijfsstatus. De behoefte aan opvang is immers niet fundamenteel anders in tijden van lockdown of daarbuiten. Als het “belang van de mensheid” echter voorop staat, kan de speciale opvang van “niet-rechthebbenden” worden gezien als een beleidskeuze die de belangen van mensen meer in het algemeen behartigt. Door ongedocumenteerden op te vangen tijdens de lockdown, draagt dit beleid immers bij aan de volksgezondheid en publieke orde in de Nederlandse samenleving. De opvang van ongedocumenteerden tijdens de lockdown is bovendien in het belang van de mensheid meer in het algemeen, aangezien het bijdraagt om de circulatie van het coronavirus tegen te gaan.
Opvang en uitzetting
Vanaf 1 april 2021 werd de richtlijn bijgesteld waardoor alleen nog ongedocumenteerden werden toegelaten die al eerder in de noodopvang verbleven. Bovendien werd opvang gekoppeld aan de wettelijke vertrekplicht. Dit houdt in dat opvang vervalt wanneer ongedocumenteerde daklozen niet mee willen werken aan hun vertrek uit Nederland. Deze beleidsaanpassing laat zien dat van “menslievendheid” ten aanzien van ongedocumenteerden zelf weinig sprake (meer) lijkt te zijn. Gedurende de loop van de crisis lijken “humanitaire overwegingen” steeds meer plaats te hebben gemaakt voor de gebruikelijke visie van uitsluiting. De spanningen in het beleid ten aanzien van ongedocumenteerde daklozen weerspiegelen mogelijk de beweging van de crisis zelf, waarbij solidariteit voorop staat op het moment dat we allen getroffen worden door een onverwachte en ontwrichtende situatie. Naarmate de crisis langer duurt, komen andere belangen (weer) duidelijker naar voren, waaronder belangen van bepaalde partijen om strikt beleid te hanteren ten opzichte van mensen die zonder geldige verblijfsstatus in Nederland zijn.
Cynisch humanitarisme
Humanitaire overwegingen laten echter geen uitsluiting toe op basis van verblijfsstatus. Wellicht dat de verwijzing naar humanitaire overwegingen slechts een retorisch handige rechtvaardiging bood om een uitzondering te maken op het gebruikelijk strikte voorzieningenbeleid ten opzichte van mensen zonder geldig visum of verblijfsvergunning. Als humanitaire overwegingen echter daadwerkelijk de originele motivatie vormden voor het politieke besluit om onderdak te bieden aan ongedocumenteerde daklozen tijdens periodes van lockdown, lijken vooral de belangen van de mensheid in het algemeen en de Nederlandse samenleving in het bijzonder te zijn meegewogen. De beleidsaanpassing toont de cynische kant van deze aanpak: beleid dat in het belang van “de mensheid” is, maar daarbij de belangen van de individuele mens op wie zij van toepassing is ondergeschikt acht, druist in tegen de intrinsieke morele logica van het humanitarisme. Zonder aandacht voor de individuele mens op wie zij van toepassing zijn, kunnen immers zelfs de meest destructieve handelingen geduid worden als “in het belang van de mensheid”.
Een dergelijk cynische houding past niet bij de Nederlandse overheid die de waarden van menselijke (gelijk)waardigheid, mensenrechten, en humaniteit gewoonlijk hoog in het vaandel heeft staan. Wanneer men over “humanitaire overwegingen” spreekt, dient men de belangen van de individuele mens(en) over wie het gaat serieus te nemen. Anders verliest de term haar waarde.
0 reacties