Geven & nemen

Er wordt veel gepraat en geschreven over burgerschap en inclusie van mensen met beperkingen. Nou vind ik inclusie altijd een wat lastig woord, alsof we mensen willen insluiten en opsluiten in een passend hokje. En dat kan het ideaal niet zijn. Dat (ook) mensen met beperkingen een volwaardige plek in de samenleving krijgen en houden, de voorwaarden daarvoor krijgen aangereikt en dezelfde rechten hebben als iedere andere burger, is wel het ideaal van inclusie.

Tweedeling

Vaak lijkt het daarbij alsof er 2 partijen zijn: degene die de dienst uitmaken in de samenleving en degenen die buitengesloten zijn. Zo bezien zijn mensen met beperkingen doorgaans in onze beeldvorming degenen aan wie inclusie gedaan moet worden door anderen; er is de buitenwereld en er is ‘wij niet-geïncludeerden’ en dat moet anders: wij moeten rechten krijgen en voorwaarden om ook echt participerende burgers te zijn.

Maar klopt deze tweedeling? Is inclusie, is participeren als burger iets dat je rechtelijk krijgt toebedeeld, iets dat je ontvangt en dan is het klaar? Of gaat het om iets anders?

Participatie

Mag ik u vertellen over mijn nicht Elsbeth? Ze is 60. Vroegere vrouw van een chirurg in een dure wijk in Bussum, met een hoge baan, maar sinds ze ernstig ziek werd, liep dat allemaal anders en nu leeft ze alleen, van een minimum uitkering, op een flat in Amsterdam. Ze gebruikt permanent zuurstof en een elektrische rolstoel.

Op het 1^e gezicht iemand die volgens de beleidsplannen van de overheid en veel vechters voor gelijke rechten nauwelijks participeert, buiten het maatschappelijk bestel staat: geen baan, geen gezin, geen vaste verplichtingen, geen economische onafhankelijkheid.

Maar in de praktijk speelt zij in haar woonwijk een belangrijke rol. Zo helpt ze de kinderen van 2 Marokkaanse gezinnen in het hofje: met taalles, met rekenen, met lekker vrij met verf mogen kliederen wat thuis niet kan. Onlangs bracht Mohammed haar een doos Merci: dankzij haar had hij ondanks dyslexie in 1x zijn bromfietsexamen gehaald. Voor een andere buurman die nauwelijks kan lezen en schrijven, doet ze al jaren de administratie en ze weet welke oude buurvrouw ziek is en boodschappen nodig heeft. Laatst zei ik hoe bijzonder dat is. Ze zei: “Onzin, ik ben gewoon gek op kinderen. Mohammed heeft laatst geholpen met de kerstboom opzetten, zo schattig. En je kan zo’n buurman toch niet alleen laten aanmodderen? En hij repareert weer mijn keukentafel.”

Mijn nicht werkt harder aan een samenleving waarin iedereen kan deelnemen dan menig ander. Het is zuur dat dit maatschappelijk zo weinig gezien, gewaardeerd wordt. Zij voelt de oordelen van de maatschappij soms zwaar op haar drukken: uitgerangeerd, geen economisch nut… Terwijl zij optimaal haar mogelijkheden benut en daarmee maatschappelijk een belangrijke rol vervult.

Wederkerigheid

Onderzoeker Silke Hoppe ontdekte iets interessants toen ze mensen met een spierziekte interviewde. Wie ziek wordt, merkt vaak dat de afhankelijkheid van anderen groter wordt en niet zelden worden mensen met een chronische ziekte gemakkelijk dingen uit handen genomen. Maar in het onderzoek bleken de mensen die in hun relaties met anderen een zekere wederkerigheid wisten te behouden, dus geven en nemen, zich beter voelden. De mate van wederkerigheid in relaties blijkt uit te maken in hoe mensen hun ziekte beleven. Mensen die zich nuttig voelen, vertellen positiever over hun ziekte en hebben een beter gevoel over hun leven. En ook de relaties varen er wel bij.

Het is net als met mijn nicht: ze voelt dat ze ertoe doet als ze voor anderen kan klaarstaan én ze kan daardoor makkelijker hulp van anderen vragen waar dat nodig is.

Burger

Onlangs las ik een interessante theorie over burgerschap van ene Marshall: burgerschap gaat over rechten en plichten, die door de tijd heen veranderen, maar evenzeer over de kwaliteit van participatie van mensen en hoe dat de kwaliteit van hun bestaan vergroot. En, zegt Marshall, ook dat is niet statisch: die kwaliteit van participatie verandert ook en daar spelen allerlei factoren en actoren een rol bij.

Ik denk dan: Burger ben je dus niet alleen, dat moet je ook doen. En dat kan alleen in het samenspel van dat je iets komt brengen en iets komt halen. Niet als een economische ruilhandel: een onsje brengen betekent een onsje halen. Maar als belangrijke pijler voor kwaliteit van bestaan. Mensen worden niet het gelukkigst, omdat ze nu eindelijk burgerrechten hebben en de systemen het mogelijk maken om te participeren – dat zijn de voorwaarden. Het echte werk is: Je hebt iets waardevols bij te dragen, dat bij jou past en je haalt iets, wat weer past bij wat jij nodig hebt. Dat ‘iets’ verandert als je leven verandert, zoals bij mijn nicht: je raakt vanzelfsprekendheden kwijt, er komen nieuwe vormen van betrokkenheid bij de wereld bij. Echt burgerschap, echte inclusie, bestaat niet uit vaststaande mallen: het bestaat uit wederkerigheid.

Is dat niet een mooie gedachte voor het nieuwe jaar? Niet alleen is het goed je voor te nemen eens wat vaker aandacht te geven aan die zieke buurvrouw of verstandelijk gehandicapte jongen in het buurthuis, maar ook om hen de mogelijkheid te geven iets terug te kunnen doen. Want daar wordt iedereen beter van.