Graduate School: Fenomenologisch onderzoek zorg

Wat draagt fenomenologisch onderzoek bij aan zorgethiek? En, hoe helpt fenomenologisch onderzoek dehumanisering in de zorg tegen te gaan? 

Deze vragen stonden centraal op het congres ‘The opening up of the patients world’ georganiseerd door de Graduate School van de Universiteit voor Humanistiek, op 19 oktober 2015. Pauline Cozijnsen bezocht voor Zorgethiek.nu het congres en doet verslag. 

Het congres werd geleid door Anne Goossensen. Haar inleiding richtte zich meteen op een raakvlak tussen fenomenologisch onderzoek en zorgethiek: de antwoorden op de vraag naar wat goede zorg is vinden we in de ervaring. Het is echter een uitdaging om tot de geleefde ervaring of de leefwereld (van een ander) te komen.

Speciale gastspreker

Prof. dr. Karin Dahlberg van de Universiteit van Gothenburg in Zweden is speciaal uitgenodigd om een lezing te geven. Zij is expert op het gebied van fenomenologisch onderzoek in de zorg en heeft onder meer ‘Caring for insiderness: Phenomenologically informed insights that can guide practice’ en ‘Elderly women’s experiences of living with fall risk in a fragile body: a reflective lifeworld approach’  geschreven.

Ze begint haar verhaal met een fragment uit een boek over Winnie de Pooh.
“Rabbit’s clever,” said Pooh thoughtfully.”Yes,” said Piglet, “Rabbit’s clever.””And he has Brain.””Yes,” said Piglet, “Rabbit has Brain.”There was a long silence.”I suppose,” said Pooh, “that that’s why he never understands anything.” 

Karin Dahlberg maakt de brug naar fenomenologisch onderzoek door te stellen dat er meer dan hersenen nodig zijn om fenomenologisch onderzoek te doen. Zij maakt zich bezorgd over het gebrek aan diepgang in veel fenomenologisch onderzoek op dit moment. Er zou tussen de filosofie en de praktijk van empirisch onderzoek een heen-en-weer-beweging gaande moeten zijn, maar deze beweging is wazig geworden. Dat leidt tot oppervlakkigheid in de praktijk van empirisch onderzoek.

De filosofie van ‘In-between’

Fenomenologisch onderzoek heeft een grote filosofische basis in denkers als; Heidegger, Merlau-Ponty, Gadamer, Husserl. Karin Dahlberg baseert zich op het gedachtengoed van Husserl. Zij wil het fenomenologisch empirische onderzoek verbeteren door de heen-en-weer gaande beweging te benadrukken. De onderzoeker kan altijd terug naar de filosofie voor antwoorden.

Het is belangrijk dat fenomenologie niet in een dichotomie (idealisme – materialisme, positivisme – constructivisme, subject – object) geplaatst wordt. Ook hier gaat het om de beweging tussen twee polen. Om dit te kunnen doen staat het concept van ‘bracketing’ centraal. De term wordt vaak verward met het weglaten van vooronderstellingen van de onderzoeker. Dit is niet mogelijk, volgens Dahlberg, omdat de onderzoeker deel uitmaakt van de wereld die hij/zij onderzoekt. Wegens verwarring rondom deze term heeft zij het concept geherintroduceerd onder de naam ‘bridling’. De onderzoeker vertraagt het moment door te betwijfelen/bevragen wat ervaren wordt. Er is niet één waarheid of uitgangspunt. Hierdoor is fenomenologisch onderzoek een benadering en geen stap-voor-stap methode.

Lifeworld

Dr. Jenny Slatman van de Universiteit van Maastricht doet veel fenomenologisch onderzoek naar ervaringen van lichamelijkheid. Zij is voor de zorgethiek een inspirerende expert op het veld van de geleefde ervaring van patiënten. Tijdens haar reflectie ging zij dieper in op het concept leefwereld (‘lifeworld’). Zij behandelde de volgende vragen om een verdieping van het concept te maken: wat betekent het concept leefwereld, hoe krijg je er toegang tot en hoe past het in de humanisering van de gezondheidszorg?
Jenny Slatman vond het van belang dat de context meer aandacht krijgt in fenomenologisch onderzoek. De wereld is complex en kan naar (‘nasty’) zijn, de ervaring is niet altijd prettig. Hierom behoren we ook naar het individuele en sociale leven te kijken en niet alleen naar betekenis en interpretatie. Fenomenologisch onderzoek is niet enkel de geleefde ervaring onderzoeken, maar de contextuele geleefde ervaring. [pullquote]Hoe fenomenologisch onderzoek bij kan dragen aan humanisering van de zorg[/pullquote]

Empirisch fenomenologisch onderzoek

Els van Wijngaarden en Hanneke van der Meide spraken over het belang van fenomenologisch onderzoek vanuit hun promotieonderzoek.

Els van Wijngaarden past de fenomenologische benadering toe in haar onderzoek naar de geleefde ervaring van ouderen die hun leven voltooid vinden. De wens van deze mensen om hun levenseinde zelf te bepalen wordt hoofdzakelijk medisch benaderd. Daardoor liggen de risico’s van epistemische transformatie, van reductie en het weglaten van de (cultuur en omgeving) context op de loer. Een fenomenologische benadering geeft een ander beeld van deze praktijk. Het gaat om de kennis van de eerste persoon en ‘pathic knowledge’ wat de gesitueerde, belichaamde ervaring inhoudt. Met deze kennis, gevonden met een fenomenologische benadering, ondervangt Van Wijngaarden bovengenoemde risico’s.

Hanneke van der Meide promoveerde aan de Universiteit voor Humanistiek op haar proefschrift: ‘Why frailty needs vulnerability. A care ethical study into the lived experiences of older hospital patients.’ Zij legt expliciete verbanden tussen fenomenologisch onderzoek en centrale concepten uit de zorgethiek. Ze delen de contextuele en relationele benadering en daardoor is fenomenologisch onderzoek uitermate geschikt om de brede vraag naar goede zorg te onderzoeken. Het is voor empirisch fenomenologisch onderzoek wel nodig om de ambacht te beheersen open te staan voor de ervaringen en daarin ook de context van die ervaring mee te nemen. Dit levert diepgaande betekenissen op over het leven van mensen, waar zorg en beleid door verbeterd kunnen worden.

Geslaagde dag

De sprekers en de toehoorders waren in hoofdzaak eensgezind, maar kritische vragen werden zeker gesteld. Tussen de voordrachten door was er ruimte voor vragen en discussie en aan het eind van de dag kon men met elkaar in gesprek treden over de eigen ervaringen met fenomenologisch onderzoek.

Dehumanisering van de zorg is niet expliciet behandeld. De verhalen van de sprekers hebben echter voldoende aanleiding gegeven om zelf in te vullen hoe fenomenologisch onderzoek bij kan dragen aan humanisering van de zorg. Fenomenologie haalt gedetailleerde structuren van ervaringen naar voren, staat haaks op de idee van vaststaande betekenissen en doet recht aan de context van de ervaring.

[bol_product_links block_id=”bol_5650480ace15e_selected-products” products=”9200000001186498″ name=”KarinDahlberg” sub_id=”” link_color=”003399″ subtitle_color=”000000″ pricetype_color=”000000″ price_color=”DC7605″ deliverytime_color=”009900″ background_color=”FFFFFF” border_color=”CCCCCC” width=”600″ cols=”1″ show_bol_logo=”undefined” show_price=”1″ show_rating=”0″ show_deliverytime=”1″ link_target=”1″ image_size=”1″ admin_preview=”1″]